Miejscowość Rakiszki (lit. Rokiškis), położona na litewskiej Auksztocie, a tam dwór Kowaliszki (lit. Kavoliškis) – majątek rodziny prezydenta Polski Bronisława Komorowskiego. Przy głównej szosie z daleka widać duży drogowskaz z nadpisem „Miejsce grobu pradziadka prezydenta Polski B. Komorowskiego". Dalej wszytstko po kolei...
Majątek Kowaliszki w XVII w. od bratowej kupił Franciszek Komorowski. Odtąd majątek aż do 1940 roku należał do hrabiów Komorowskich.
Majątek najbardziej rozsławiła prababcia polskiego prezydenta Eliza Irena, siostra twórcy konstytucji Litwy, słynnego prawnika, rektora Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie Mikołaja Romera. Hrabini była kobietą bardzo piękną, elegancką, wykształconą i inteligentną. Urodzona po zniesieniu pańszczyzny w rodzinie, w której na pierwszym miejscu ceniono rozsądek i inicjatywę. Młoda hrabini, która przybyła do dworu w Kowaliszkach, założyła fabrykę słodyczy „Delicje". Pieczono w niej aż 43 rodzaje pierników, robiono 38 rodzajów cukierków (najlepsze ponoć były „Krówka"), toffi, czekoladki, 5 rodzajów serów i 7 rodzajów biszkoptów. Wyroby cukiernicze wielokrotnie zdobywały nagrody, złote i srebrne medale na wystawach.
Całe Kawaliszki pachniały wanilią, cynamonem, goździkami, kawą, suszonymi owocami. Dzięki aktywnej młodej hrabini wszyscy mieszkańcy Kawaliszek mieli pracę. Fabryka cukiernicza produkowała wyroby najwyższej jakości, więc surowce też musiały być jak najlepszej jakości. Fabryka potrzebowała dobrej śmietany, mleka, skrobi z lokalnych ziemniaków, dobrego gatunku drzew owocowych, których owoce nadawałyby się do suszenia. Miejscowi mieszkańcy natychmiast zaczęli ulepszać swoje stada bydła i sadzić w swoich ogrodach nowe rodzaje drzew owocowych.
Z dworca kolejowego w Rakiszkach słodycze, ciastka, pierniki, sery jechały do Warszawy, Petersburga, a stamtąd do mniejszych miast. Księgi rachunkowe fabryki, przechowywane są w Muzeum Regionalnym w Rakiszkach świadczą o tym, że biznes był naprawdę udany. Pracę mieli nie tylko mieszkańcy okolic Kawoliszek, ale i pracownicy dworca kolejowego w Rakiszkach.
Komorowscy szanowali swoich pracowników, dbali o ich dobrobyt, byli też współfundatorami kościoła św. Mateusza. W muzeum zachowały się zapiski pisane po litewsku ręką hrabiego Juliusza Komorowskiego – pradziadka prezydenta. Mieszkańcy Kowaliszek nazywali go „dobrym hrabią”.
Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości B. Komorowski, ówczesny Minister Obrony RP, zwrócił się do dziekana kościoła św. Mateusza w Rakiszkach, z prośbą o pomoc w odbudowie krzyża na grobie jego pradziadka na miejskim wzgórzu.
Dziś o czasach hrabiów Komorowskich w Kawaliszkach przypominają trzy ocalałe budynki gospodarskie, piękna aleja lipowa, staw i drewniany pomnik stojący na wzgórzu zaznacza miejsce wiecznego spoczynku jednego z Komorowskich – Zygmunta Komorowskiego. Miejsce zadbane, rośnie dąb posadzony przez prezydenta. Zachowały się resztki dworu i innej zabudowy.
Dziadek prezydenta wyjechał do Polski zostawiając dwór podczas pierwszej okupacji sowieckiej. Majątek został skonfiskowany i starcił swoją dawną świetność.
W Rakiszkach oprócz Komarowskich mieszkali Romerowie, Veisenhofowie, Kroszyńscy, Tyzenhauzi, Przezdzieccy.
W XVIII wieku z inicjatywy Ignacego Tyzenhauza, rozpoczęto budowę nowego dworu i przebudowę miasta. Pałac wybudowano w stylu klasycystycznym z kamienia i cegły, parterowy. Centrum pałacu podkreślał czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym frontonem i kopułą wzniesioną nad dwuspadowym dachem. Architektą pałacu prawdopodobnie był Wawrzyniec Gucewicz, ale na razie nie znaleziono żadnych dowodów potwierdzających ten fakt. Przed pałacem zasadzono park o powierzchni 16 ha, w pobliżu wykopano staw i założono zoo. Dwór po bracie odziedziczyła Maria Tyzenhauz-Przezdziecka, żona polskiego historyka, hrabiego Aleksandra Przezdzieckiego.
Rakiszki – miasto malowanych okiennic
W ciągu ostatnich 20 lat setki okiennic stały się prawdziwymi dziełami sztuki. Co roku odbywają się plenery, w ramach których artyści na starych okiennicach malują całe obrazy.
Pomysł stworzenia galerii okiennic zrodził się artyście Arunasowi Augucziusowi (lit. Arūnas Augutis) i ówczesnej szefowej Rakiszskiego Centrum Kultury Nidzie Lungiene (lit. Nida Lungienė). „Wszystko zaczęło się, gdy szedłem główną ulicą do pracy. W tamtym czasie pozostało jeszcze sporo starych okiennic, które wyglądały opuszczone. Cały czas panowała myśl, że trzeba pokazać piękną stronę Rakiszek. Któregoś dnia dogadaliśmy się z właścicielem jednego domu, na którym było dużo okiennic. Uprzejmie zgodził się dać mi i moim uczniom okiennice do malowania"1 – opowiada A. Augutis, nauczyciel plastyki. „Jeśli mi się nie spodoba, to zamaluję" – tak powiedział gospodarz domu wybudowanego w 1929 roku.
Organizatorzy pleneru policzyli: w ciągu 20 lat pomalowano prawie 500 okiennic, a w plenerach wzięło udział 53 artystów.
Malarze omawiają temat okiennic z właścicielami budynków. Starają się malować motywy auksztockie, choć zdarzają się też życzenia wyjątkowe. Gospodarze jednego domu, prosili o namalowanie portretów swoich pradziadków i dziadków.
Odwiedzając litewską Auksztotę (jeden z etnograficznych regionów Litwy), naprawdę warto pojechać do Rakiszek. Miasteczko nieduże, ale bardzo urocze. Kościoł św. Mateusza, rynek wybrukowany przed wojną, klimatyczne kamieniczki i pomnik z swastyką na rynku. Wybudowany na dziesięciolecie niepodległości Litwy (1918-1928), kiedy swastyka jeszcze miała inne znaczenie.
15 km dalej znajduje się miejscowość Abele (lit. Obeliai). Nazwa pochodzi od litewskiego wyrazu „obelys", co oznacza „jabłonie". Miejscowość prawdopodobnie powstała tam, gdzie rosło dużo jabłoni. W Abele urodził się rabin Eliezer Silver, który został prezydentem Związku Rabinów Ortodoksyjnych Stanów Zjednoczonych i Kanady, i jednym z najważniejszych żydowskich przywódców religijnych. W miejscowości urodził się polityk Bronisław Krzyżanowski i Joe Slovo - południowoafrykański prawnik i działacz polityczny. Stąd pochodzi łotewski aktor Jānis Reinis.
Obecnie w miasteczku co roku jest organizowane „Święto Jabłka". Uroczyście obchodzony jest odpust ku czci św. Anny, bo pod takim wezwaniem jest miejski kościół. Na wjeździe przybywających spotyka duży młyn, w którym mieści się restauracja.
A jeszcze, mówiąc po wileńsku, skręciwszy w bok, można dotrzec do wsi Antonosze (lit. Antanavė). Zachował się tam pałac, który ma bardzo bogatą historię.
Opracowano na podstawie:
Rokiškio krašto muziejus, Grafų Komorovskių pėdsakais, in: https://www.muziejusrokiskyje.lt/, https://www.bernardinai.lt/2019-03-28-m-dremaite-gedimino-pr-27-yra-vienas-geriausiu-vilniaus-tarpukario-pastatu/
Rokiškio dvaras, in https://lt.wikipedia.com, https://lt.wikipedia.org/wiki/Rokiškio_dvaras
1 Jurgita Lieponė, „Tapytų langinių miestas: Rokiškis. Viskas prasidėjo Arūnui einant ta pačia gatve", in 15min.lt, https://www.15min.lt/kultura/naujiena/vizualieji-menai/tapytu-langiniu-miestas-rokiskis-viskas-prasidejo-arunui-einant-ta-pacia-gatve-929-1202720#_
Vesta Tizengauzienė, „Prieš du dešimtmečius užgimusi tradicija Rokiškyje įgavo pagreitį: vis daugiau namų langinių papuošia meno kūriniai", in lrt.lt, https://www.lrt.lt/naujienos/gyvenimas/13/2051993/pries-du-desimtmecius-uzgimusi-tradicija-rokiskyje-igavo-pagreiti-vis-daugiau-namu-langiniu-papuosia-meno-kuriniai
Obeliai, in wikipedia.com, https://lt.wikipedia.org/wiki/Obeliai
Antonosze, in wikipedia.com, https://pl.wikipedia.org/wiki/Antana%C5%A1%C4%97
Zdjęcia: Renata Kuszlewicz oraz Rokiškio krašto muziejus