Na zbliżającą się dekadę niepodległości Litwy ogłoszono konkurs budowy Narodowego Sanktuarium – panteonu, czyli bazyliki Zmartwychwstania Pańskiego. Bazylika miała być koroną modernistycznego Kowna. Punktem widocznym i rozpoznawalnym w całym mieście.
Regulamin konkursu wymagał, aby kościół „charakteryzowałby się cechami ducha litewskiego, wiązałby się z jej chwalebną przeszłością i walką o niepodległość, tak aby wygląd zewnętrzny samo w sobie byłby pomnikiem tej walki”1. Opiekunem projektu był arcybiskup Juozas Skvereckas i prezydent Antanas Smetona. Zgłoszono 15 projektów, ale żaden nie pasował. Po podjęciu decyzji przygotowania nowego projektu, zaproszono zdobywcę trzeciego miejsca – inżyniera Karola Reisonasa, z pochodzenia Łotysza.
Poeta Balys Sruoga pisał: „Czy to nie jest zła kpina z losu: cudzoziemiec, a tymczasem nawet nie obywatel Litwy, protestant, buduje kościół, aby uczcić odrodzenie narodu litewskiego”1.
Pod budowę bazyliki, aby była ona widoczna z daleka, urząd miasta Kowna wydzielił działkę na dzielnicy Zielone Wzgórze (lit. Žaliakalnis). Wkrótce wmurowano kamień węgielny z Ogrodu Oliwnego i w 1934 r. rozpoczęła się budowa. To była świątynia, na którą czekała cała Litwa. Już w 1929 r. bazylika została zaznaczona na mapie Kowna, chociaż fizycznie jeszcze nie istniała.
Cegły wyprodukowały trzy miejscowe fabryki (można było wmurować swoją cegłę, kupując ją za 10 centów i tak wesprzeć budowę.). Cokół, schody, parapety są z lokalnego granitu, ramy okien i drzwi z litewskiego dębu. Fundament na 1500 palach, konstrukcja ścian żelbetowa wypełniona cegłą, dach płaski żelbetowy – to była najnowsza możliwa technologia. Wertykalne, rytmiczne okna, gra światła, dekoracja obwodu okien baszty przypominająca krajkę narodową.
Budowę świątyni zatrzymała okupacja i wojna. W 1940 r. bazylikę skonfiskowała władza sowiecka, a podczas okupacji niemieckiej oddano ją pod magazyn papieru. Rozporządzeniem Stalina, w 1952 r. w bazylice założono fabrykę radia „Fala" (lit. „Banga"). Poszerzono okna, przedzielono na piętra (główna nawa miala 5 pięter), przedzielające wnętrze na sektory, wyburzono kaplicę na tarasie, na wieży zamiast krzyża zamontowano antenę radiową, a na dzwonnicy zawieszono nadpis po litewsku i rosyjsku „Chwała KPZR" (skrót: Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego), (lit. „Šlovė TSKP"). Krajobraz urbanistyczny kościoła zmienił tuż obok wybudowany nowy korpus fabryki.
Pracownicy fabryki uważają, że sam Stalin nie wpadł na taki pomysł. Ktoś miejscowy z Partii Komunistycznej dokładnie wiedział, jakie miejsce w Kownie i sercach ludzi zajmuje ten kościół, i szepnął do Moskwy, żeby zamienić w całym mieście widoczny krzyż na antenę radiową.
W podziemiach, które były zaplanowane pod kolumbarium, znalazła się pracownia obróbki i tłoczenia metali, magazyny oraz sprężarka, od której wibrował cały budynek. Na pierwszym piętrze był warsztat naprawczo-mechaniczny, na drugim piętrze mieścił się warsztat narzędziowy, a na trzecim piętrze warsztat montażowy, gdzie narodziła się główna produkcja fabryki: przełączniki kanałów – „serca” wszystkich telewizorów produkowanych w Związku Sowieckim. Tu produkowano legendarne telewizory „Šilelis” i kultowe magnetofony „Daina” – chlubę litewskiego przemysłu.
Bazylika, która miała zmieścić 3 tys. modlących się, zmieściła 3 tys. pracujących
W 1990 r. rozpoczęła się odbudowa świątyni. Zobowiązano fabrykę, aby bazylikę zwróciła wiernym w takim stanie, w jakim otrzymała. Największym wyzwaniem było usunięcie pięter. Okazało się, że architekta bardzo odpowiedzialnie i umiejętnie podszedł do zadania przekształcenia monumentalnego kościoła w fabrykę. Przemysłowy, czterokondygnacyjny monolit wkomponowano wewnątrz jako odrębną ramę, nie opierającą się nigdzie na ścianach kościoła i posiadającą własne fundamenty. Konstrukcja świątyni została nienaruszona może z nadzieją, że to kiedyś znowu będzie kościół. Paradoks w tym, że historia fabryki się rozpoczęła, kiedy zajęto pomieszczenia kościoła i skończyła się po ich oddaniu. Wkrótce fabryka zbankrutowała.
Byli pracownicy „Bangi” co roku 19 czerwca wracają do kościoła Zmartwychwstania Pańskiego. Odprawiana jest tu tradycyjna msza za zmarłych pracowników fabryki. 19 czerwca – urodziny fabryki radia: tego dnia wyprodukowany został pierwszy przełącznik kanałów.
Bazylika Zmartwychwstania wyróżnia się swoją wielkością. Jest największą świątynią w krajach bałtyckich, ma płaski dach i 70-io metrową wieżę. Bazylika reprezentuje państwo, idee tego czasu i transformację Kowna z niedużego miasteczka w tymczasową stolicę Litwy (1920-1939 r.).
Z tarasu (powierzchnia 45x13 m, mieści 2 tys. osób), rozpościera się panorama miasta Kowna, na taras mogą wejść także turyści. Na tarasie znajduje się kaplica Najświętszej Marii Panny Szydłowskiej, poświęcona pamięci poległych za wolność Litwy.
37 lat w bazylice pracowano, 32 lata się modlimy, ale nadzieja i wiara żyły tu najdłużej – od idei budowy bazyliki Zmartwychwstania w 1922 roku, do dziś – to stulecie!
W 2004 roku rozpoczęto badania akustyczne. Używano w tym celu rozmaitych instrumentów muzycznych, głosu, specjalnych urządzeń, a nawet broni palnej. Wyniki badań wykazały, że akustyka jest okropna. Wysokie tony w dużej przestrzeni wygasały po 6 sekundach, niskie dopiero po 13 sekundach. Dla porównania, po rekonstrukcji w zabytkowym kościele Zmartwychwstania Pańskiego, dźwięki niskie zanikają już po 1,6 sekundach, co oznacza, że ucho ludzkie praktycznie nie słyszy rezonansu. Aby ściany kościoła lepiej pochłaniały dźwięk, zastosowano specjalny tynk akustyczny firmy „Knauf”, a pod oknami i w innych miejscach zamontowano specjalne pochłaniacze akustyczne. Na ściany nałożono co najmniej pięć warstw tynku oraz przyklejono specjalne płyty gipsowe – „łapacze nut” i wełnę mineralną. Otynkowane, obecnie pełnią i funkcję dekoracyjną.
Opracowano na podstawie:
1Miglė Šilobritaitė: „Kartų konfliktas. Modernizmas tarpukario Lietuvoje: Kauno fenomenas" in: epaveldas.lt, https://www.epaveldas.lt/article/Kartkonfliktas667
Kristaus Prisikėlimo bažnyčia in https://istorijoslobynas.lt, https://istorijoslobynas.lt/vietos/kristaus-prisikelimo-baznycia/