„Wart Pac pałaca, a pałac Paca" – takie powiedzenie słyszał niemal każdy. Trzy pałace Paców można i dzisiaj zobaczyć w Wilnie: jeden kanclerza (obecnie Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie), drugi hetmana, trzeci obecnie nazywany Słuszków. Pacowie byli fundatorami czterech kościołów wileńskich: św. Piotra i Pawła, św. Teresy z Avila, św. Katarzyny i św. Józefa Oblubieńca, po którym nie zostało ani mokrego miejsca.
Na arenie politycznej Pacowie pojawili się w XV wieku. Aż kilku przedstawicieli tego rodu byli ministrami, wojewodami, kasztelanami, senatorami. Szczyt potęgi Pacowie osiągnęli w XVII w., kiedy Stefan Krzysztof Pac – podskarbi wielki litewski, uzyskał przychylność u rządzących Wazów. S.K. Pac zatroszczył się budową kaplicy św. Kazimierza oraz przebudową Pałacu Władców. Sybelia Magdalena Pacówna została przełożoną generalną benedyktynek. Mikołaj Pac został biskupem żmudzkim, a jego brat – wojewodą trockim. Krzysztof Zygmunt Pac był kanclerzem wielkim litewskim. Michał Kazimierz Pac hetmanem. Pacowie stali się najbardziej wpływowym rodem magnackim w całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dwa dziesięciolecia faktycznie rządzili Księstwem Litewskim, bronili i wzmacniali status Księstwa Litewskiego w wspólnym państwie z Polską.
Pacowie – to hojni mecenasi. Klasztor i kościoł w Pożajślu, katedra w Warni (lit. Varniai), liturgiczne stroje i naczynia dla katedry wileńskiej św. Stanisława i Władysława, arrasy herbowe, szaty dla Matki Bożej Trockiej, fundance kościołów w Wilnie.
1/2/3
1. Plan zespołu klasztornego kamedułów w Pożajślu pod Kownem z kościółem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz obraz z ołtarza głównego.
2. Naczynia liturgiczne ze skarbu katedralnego.
3. Jeden z arrasów.
„Złote pokolenie Paców" skończyło się, bo nie było potomków. Nie mając możliwości własnoręcznie formować polityki Księstwa Litewskiego, Pacowie wspierali Radziwiłłów. Jednym z ostatnich wpływowych z rodu Paców, był Mikołaj Jan Pac. Podczas konfederacji barskiej, która przez niektórych historyków jest uważana za pierwsze polskie powstanie narodowe, wśród powstańców, był uważany za faktyczną głowę Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ludwik Mikołaj Pac – generał w wojsku francuskim, jeden z przywódców powstania listopadowego (1831 r.), zgromadził wszystkie dobra rodowe w Dowspudzie i w Warszawie. Za udział w powstaniu, jego majątki zostały skonfiskowane przez władzę carską, a sam był skazany na emigrację. Jego córka Ludwika była ostatnią z rodu Paców. Wyszła za mąż za Franciszka Ksawerego Sapiehę i zmarła w końcu XIX wieku.
Ród Paców wymarł w końcu XIX wieku.
Na podstawie popularnej niegdyś legendy, o rzymskim pochodzeniu Litwinów od patrycjusza Palemona, który uciekając z Rzymu wraz z 500-oma towarzyszami trafił na tereny obecnej Litwy, Pacowie ułożyli swoją legendę o ich rzymskim pochodzeniu od niejakiego Verona Pazzi. Fonetycznie nazwiska brzmią podobnie. Pazzi i Pacowie nawiązali wzajemne stosunki, a nowo „odkryte” pokrewieństwo wprowadziło obie „gałęzie rodziny” w wymiar międzynarodowy. To było wygodne dla obu stron. Pazzis wyróżniali się spośród innych rodzin faktem, że w ich rodzinie był święty. To oczywiście było powodem do dumy w społeczeństwie katolickim. Po tym jak Pacowie „odkryli” swoje pochodzenie, w naturalny sposób do ich rodziny dołączyła także święta karmelitanka, mistyczka Maria Magdalena de Pazzi.
Pacowie starali się uwiecznić pamięć o świętej krewnej. W kościele w Pożajślu poświęcono dla niej całą kaplicę. Na fresku Michelangelo Palloni namalował scenę, jak święta w grobie odwraca się od grzesznika, w kościele św. Piotra i Pawla na Antokolu w prezbiterium zawieszono jej obraz, a w kaplicy „Dziewic męczennic" święta Paców jest przedstawiona w ładniejszej sukience, niż pozostałe niewiasty.
Z Florencji w zamian za kość udową* św. Kazimierza, został przysłany relikwiarz zdobiony 126-ioma diamentami z zębem i włosem św. Marii Magdaleny de Pazzi. W taki sposób Pacowie uzyskali relikwie, jak uważali, patronki ich rodziny. Relikwia została przysłana imiennie dla biskupa wileńskiego Mikołaja Stefana Paca**.
*To jest największa znana relikwia św. Kazimierza, wybrana z relikwiarza w katedrze wileńskiej przez biskupa Mikołaja Stefana Paca i króla Jana Sobieskiego jesienią w 1677 roku. Obecnie znajduje się w bazylice św. Wawrzyńca we Florencji.
** Mikołaj Stefan Pac został wojewodą trockim, ale kariera szła mu ciężko, nie udało się też doczekać się potomka. Zwolniony z przysięgi małżeńskiej postanowił zostać duchownym. Mianowano go biskupem wileńskim, lecz kapituła katedry wileńskiej nie zgodziła się na tę nominację. Spór trwał aż 11 lat – to najdłuższy okres, w którym tron biskupa wileńskiego stał niezajęty. Żaden inny biskup nie miał tyle tytułów co M.S. Pac. To świadczy o ścisłych kontaktach Paców z Włochami i osobiste polityczne zwycięstwo biskupa Paca.
1/2/3
1. Relikwiarz z zębem i włosem św. Marii Magdaleny de Pazzi. Obecnie przechowywany w Muzeum Sztuki Sakralnej w Wilnie.
2. Obraz z kościoła św. Piotra i Pawla w Wilnie przedstawiający św. Marię Magdalenę de Pazzi.
3. Relikwiarz z kością udową św. Kazimierza z bazyliki św. Wawrzyńca we Florencji.
Opracowano na podstawie:
Emilija Jovaišaitė, „Šį trapaus grožio šedevrą galima laikyti stebuklu – stebuklas ir tai, kaip jį tiek amžių išsaugojome Lietuvoje", in lrt.lt, https://www.lrt.lt/naujienos/kultura/12/1974975/maskvos-isiverzima-menantis-auksakalystes-sedevras-taikliai-iamzines-jezuitisko-pamaldumo-madas
Pacai istorijos sodo lelijos, Valdovų Rūmai, Tarptautinė paroda